W wielu publikacjach podawane są różnego rodzaju określenia typu rezydent, informator lub osobowe źródło informacji (OZI). W jaki sposób werbowano powyższe osoby do współpracy? Postaram się państwu przedstawić fragmenty raportu o agenturze sporządzonego w 1954r. Zawarte w nim informacje mam nadzieję przybliżą państwu tematykę , która jest niezmiernie trudna oraz czasami bardzo bolesna. Mam nadzieję, że ta publikacja pozwoli przybliżyć i zrozumieć w jakiej sytuacji żyli nasi przodkowie. Przed jakimi trudnymi, a czasami tragicznymi wyborami stawali.
Ponieważ jest to raport, jestem świadomy trudności jakie mogą być przy czytaniu tego tekstu. Jednakże zachęcam do wnikliwej analizy i lektury.
Na początek słowniczek terminów używanych w resorcie oraz innych skrótów:
Agent -Tajny i świadomy współpracownik UB oraz Informacji Wojskowej tkwiący bezpośrednio w rozpracowywanych strukturach (do 1956 r.);
Informator - Tajny i świadomy współpracownik UB (wszystkich jednostek MBP i Kds.BP), najpowszechniejsza kategoria tajnej współpracy w l. 1945-1956;
Lokal kontaktowy - Osoba świadomie udostępniająca mieszkanie prywatne (w całości lub w części, rzadziej pomieszczenie instytucji) na potrzeby operacyjne służb specjalnych;
Rezydent - Do połowy l. 50. jedna z form agentury, polegająca na prowadzeniu pracy z kilkoma informatorami.
- W Dep. I - oficer kierujący pracą rezydentury;
OZI (osobowe źródło informacji) - Osoba współpracująca z organami bezpieczeństwa PRL;
TW (tajny współpracownik) - Podstawowa kategoria tajnej i świadomej współpracy w l. 1957-1990;
Rozpracowywanie - Podejmowane przez organy bezpieczeństwa działania o charakterze inwigilacyjno-represyjnym, mające na celu rozpoznanie, kontrolę i neutralizację działalności uznawanej za "wrogą";
Zaczepka - prowokacja mająca na celu zdobycie dowodów na domniemane przestępstwo;
Kontakt Obywatelski - Nieformalna i zazwyczaj nierejestrowana forma współpracy;
Kontakt Operacyjny (KO) - Jedna z kategorii tajnej i świadomej współpracy o uproszczonych procedurach związanych z pozyskaniem i prowadzeniem "Źródła". Stosowana szeroko wobec członków PZPR.
Raport powstał po przeprowadzonej kontroli operacyjnej w PUBP Strzelce Krajeńskie w dniach 14-16 pażdziernika 1954r. W kontroli wzięło udział czterech oficerów oraz chorąży z WUBP w Zielonej Górze. Stan operacyjny pracowników PUBP w Strzelcach Krajeńskich wynosił 9 osób.
Kontrole przeprowadzono :
1.Kier. Grupy por. Piastowicz u Szefa PUBP kpt. Tylutkiego Józefa i u zast.Szefa PUBP Paska Bolesława
2. por.Radoń u chor. Pietrzaka Stefana
3. ppor. Wawrzyniak u chor. Mizaka Kazimierza ,chor.Śliwińskiego oraz chor. Janki.
4.ppor. Harnaskiewicz u chor. Szabli
5. chor. Janus u chor. Buczyńskiego oraz chor. Baszaka
PUBP Strzelce Kr. posiada na swym koncie agenturę , zgodnie ze stanem Wydziału II w ilości Rezydentów 10 , informatorów 117 oraz dwa mieszkania kontaktowe oraz posiada na swym koncie 11 teczek agentury do zarejestrowania.
Ponieważ omawianie każdej osoby ocenianej przez kontrolę jest niemożliwe, postaram się skoncentrować szerzej na kilkunastu przypadkach.
Szef posiadał na kontakcie następujących informatorów : "Czarny nr2" ur. 1914, wykształcenie matura. Zwerbowany 24 listopada 1949 na zasadzie lojalności. "Kozlicki" ur.1904 werbowany na pobudkach ideowych. Inf.ps. "Szary" werbowany ur.1922 werbowany 14 stycznia 1950 r. na materiałach kompromitujących które jednak nie zostały potwierdzone. Inf."Szczesny" ur. 1903, wykształcenie seminarium nauczycielskie, werbowany do środowiska PSL w 1949 r. za pieniądze. Inf. "Rola" ur.1909 samouk werbowany w 1947 r na podstawie komp. materiałów.Inf. "Dzięcioł" ur.1925, wykształcenie 5 klas szkoły powszechnej. Werbowany w 1946r. w więzieniu. Obecnie szef prowadzi 1 sprawę agencyjno-śledczą oraz 16 zaczepek operacyjnych. Zastępca por. Pasek posiadał na swym koncie rezydenta "Żbik II" ur. 1928 poch. chłopskie , czł. PZPR werbowany na informatora w wojsku. Posiada na swojej łączności 2-ch informatorów ps. "Cień" i "Lampa" zwerbowani na komp. mat. Po za tym informatorami są następujące osoby "Plemie" ur.1927r. wykształcenie średnie matura ZSL, werbowany w 1952r na mat. kompromitujących AK do środowiska byłych członków AK z zawodu nauczyciel. Inf. "Mały" ur.1913r. wykształcenie średnie bezpartyjny werbowany w 1952r. w więzieniu. Przejęty do rozpracowania wrogich elementów w G.S. (Gminnej Spółdzielni). Inf."Księżyc" ur.1911 wykształcenie 7 klas szkoły powszechnej , pochodzenie robotnicze , werbowany 19 X 1948r. za pieniądze. Na podstawie jego materiałów wykryto sprawców morderstwa żołnierza Armii Radzieckiej. Pracuje w środowisku A.K. W Drezdenku - miejscowość znana z wrogiej działalności oraz napadów na funkcjonariuszy MO. Przy dobrej pracy z nim mógłby oddać nam cenne przysługi. (Człowiek ten wydał w ręce UB wielu mieszkańców naszego powiatu z organizacji podziemnych i nie tylko jak również z terenów ościennych z woj. Poznańskiego) Inf."Stal" ur. 1903r. wykształcenie średnie nauczyciel (wykluczony z grona nauczycielskiego za niemoralne prowadzenie się) werbowany w 1949 w więzieniu, pracuje w PGR. Inf. "Pszczoła" ur. 1919 werbowany w 1949 r. na kompromitujących materiałach.
Na koncie chor. Pietrzaka znajdowało się 2 rezydentów 16 informatorów oraz 1 lokal kontaktowy. W tym roku do miesiąca września odbył z agenturą 121 spotkań otrzymując 114 doniesień. W charakterystyce sieci można znaleźć rezydenta o ps."Żbik" pracownik Prezydium Powiatowej Rady Narodowej werbowany w 1949r. posiada na łączności inf. "Chudy" , "Postęp" , "Kogut" , "Karas" ,"Noc" oraz "Marian". Rezydent "Orzeł"ur.1912r. werbowany 1950r. wykształcenie 7 klas szkoły powszechnej na swoim kontakcie ma 4 informatorów "Wacek" , "Noteć" , "Bąk" i "Zając".W ocenie jego pracy jest stwierdzenie , ze PUBP nosi się z zamiarem wyeleminowania rezydenta "Orzeł" z sieci. Inf. "Wacek" ur.1902r. rolnik werbowany w więzieniu , kierunek jego pracy rozpracowanie świadków jechowych i elementów kułackich. Inf. "Zając" ur.1907 zawód ogrodnik werbowany w 1950r. na uczuciach patriotycznych. Inf. "Noteć" ur. 1910 werbowany na zasadzie lojalności do zabezpieczenia spółdzielni produkcyjnej oraz świadków jechowy. Inf. "Marian" ur.1914 r. zwerbowany za pieniądze wykształcenie średnie. Werbowany do środowiska świadków jechowy , dostarczał informacje o tej sekcie do której należała żona. Jak wynika z doniesienia innego informatora , to informator ps."Marian" został zdekonspirowany przez byłego pracownika PUBP Kloska który odbywał spotkanie w domu informatora , przy tym jego żona na ten czas została wyproszona z mieszkania i podsłuchiwała pod drzwiami, a następnie rozpowiedziała o tym wśród ludzi. Z uwagi na dekonspirację nie ma on dotarcia do świadków jechowy i należałoby go wyeliminować. Inf. "Chudy" ur. 1910 r. wykształcenie 6 klas szkoły, urzędnik werbowany w 1949 r. Na niepotwierdzonych kompromitujących materiałach do rozpracowania urzędników sanacyjnych. Doniesienia dostarczone przez niego nie przedstawiały żadnej wartości operacyjnej. Inf. "Kłos" ur.1920 r. wykształcenie średnie , werbowany w 1949 r. na szantażu (zagrożony wyrzuceniem z pracy) do rozpracowania osób wyrzuconych z partii. Materiały dostarczane przez niego wskazywały na wrogą propagandę, nastroje ludności i wypowiedzi, do współpracy chętny i punktualny, jednakże nie jest należycie wykorzystany i wprowadzony w odpowiednie środowisko. Inf. "Lenino" ur.1926r. wykształcenie średnie nauczyciel werbowany na materiale kompromitującym w 1949r. do środowiska nauczycielskiego dostarczający o nim informacji, należy opracować konkretny plan rozpracowań. Inf. "Józko" ur. 1923 wykształcenie średnie nauczyciel werbowany w 1949r. do środowiska klerykalnego. Dostarczył szereg informacji również odnośnie nauczycieli. Między innymi Ryszarda S. z Łącznicy. Inf. "Postęp" ur. 1908r. wykształcenie średnie nauczyciel. Werbowany na w 1949 r. na szantażu (wyrzucenie z pracy) pod elementy klerykalne .Dotychczas cenniejszych informacji nie dostarczył. Do współpracy niechętny i często zrywa spotkania. Należy go trzymać krótko z uwagi na to, że przez pewien czas pracował z rezydentem "Żbik" i został przez niego zdemoralizowany. Inf. "Niemen" ur. 1913 r. wykształcenie 5 klas szkoły powszechnej werbowany w 1953 r na uczuciach patriotycznych do rozpracowania środowiska klerykalnego. Pracuje niechętnie, zrywa spotkania. Inf. "Jodła" ur. 1900r. szkoła powszechna,listonosz, nie dostarcza żadnych ważnych doniesień. Inf. "Michał" ur.1917r. wykształcenie powszechne, werbowany w 1952r. na materiałach kompromitujących pod wrogi element zatrudniony w Urzędzie Drogowym. W teczce roboczej informacje nie przedstawiają żadnej wartości. Inf."Bąk" ur. 1913r.rolnik szkoła powszechna zwerbowany na uczuciach patriotycznych do rozpracowania środowiska kułackiego. Inf. "Telefon" ur. 1910 r. wykształcenie powszechne, organista werbowany w 1948 r. na kompromitującym materiale pod wrogi kler. Informator ma u kleru zaufanie. Inf. "Kazik" ur. 1925r. wykształcenie średnie werbowany w 1953 r. do rozpracowania elementu wyrzuconego z partii. Informator unika współpracy, przy czym wypowiada się, że jeżeli mają go za co zamknąć to niech go zamkną a współpracował nie będzie. Z początkowych materiałów wynikało, że mógłby współpracować dobrze. Poza tym st. referent Pietrzak posiada kilkaset podteczek 109 na świadków jechowy 105 na środowisko klerykalne jak również na wrogi element wśród nauczycielstwa oraz na element rewizjonistyczny w tym autochtonów. Do wymienionych podteczek zbiera się jedynie materiały nie planując przedsięwzięć.
Referent powiatowy chor. Mizak posiada 11 informatorów ."Mucha" ur. 1929r. pochodzenie chłopskie .Werbowany w wojsku w 1951 r. i przekazany w 1953r. do PUBP. Wykorzystywany do rozpracowania elementów z akcji "W" oraz zabezpieczenia spółdzielni produkcyjnej. Inf. "Jowisz" wykształcenie szkoła powszechna. Werbowany w 1948 r. na uczuciach patriotycznych a drugie źródło podaje ze na kompromitujących materiałach. Inicjatywa prywatna. Inf."Świerk" ur.1910 r. szkoła powszechna zwerbowany w 1947r. na uczuciach patriotycznych. Możliwości rozpracowania wroga ma małe ze względu na pozytywny stosunek do Polski Ludowej i Spółdzielczości. Inf."Marciniak" ur. 1920r. werbowany na podstawie kompromitujących materiałów (działalność w sekcie świadków jechowy) do rozpoznania wyznawców tejże sekty. Werbunek był cenny i celowy. Informator był aktywistą jako "Sługa Obwodu". Zdekonspirowany poprzez występowanie w procesach. Sprawdzić czy można wykorzystać go dalej. Inf. "Dąb" ur.1914 r. mała matura b. członek RAF (brytyjskie lotnictwo). Zwerbowany w 1949r. na kompromitujących materiałach (wrogie wypowiedzi) do rozpracowania byłych andersowców i maczkowców zamieszkałych na terenie gminy Stare Kurowo. Werbunek był celowy lecz żle wykonany. Jak wynika z materiałów jest on nadal wrogo ustosunkowany do Polski Ludowej i dalej rozsiewa wrogą propagandę. Posiada w Anglii brata w RAF w stopniu pułkownika lecz zaprzestał utrzymywania z nim kontaktu. Należy go dowerbować. Inf."Szubert" ur. 1928 r. szkoła powszechna werbowany w wojsku w 1950r. w wojsku na uczuciach patriotycznych. Kontakt zerwany. Inf. "Las" ur.1914r. szkoła powszechna ZSL werbowany na uczuciach patriotycznych do sygnalizowania o gospodarce leśnej. Inf."Śmiały" ur. W 1923r. szkoła powszechna . Werbowany w więzieniu przekazany do PUBP w 1952 r. Kontakt z nim jest utrudniony. Inf."Orzeł" ur. W 1907 r. szkoła powszechna narodowość ukraińska werbowany w 1949r. za pieniądze do rozpracowania elementów OUN-UPA. Brak pokwitowań odnośnie wynagradzania. Posiada brata w USA. Inf."Żyto" i "Śmiglas" są w trakcie eliminacji.
Referent Terenowy Śliwiński posiada na kontakcie następujących informatorów. Inf."Lot" ur.1914 r. szkoła powszechna członek ZSL. Zwerbowany w 1949r, za pieniądze do rozpracowania elementów mikołajczykowskich. Inf."Ryś" 1926r. zwerbowany w wojsku na uczuciach patriotycznych. Posiada możliwości rozpracowania b. czł. SS Galizien. Inf."Gronostaj" pochodzenie mieszczańskie, szkoła średnia, inicjatywa prywatna. Zwerbowany w 1948 r. Może być cenną jednostką o ile będzie odpowiednio nastawiony. Inf."Siekiera" ur. 1889 r. szkoła powszechna, pochodzenie ukraińskie werbowany w 1947r. na podstawie kompromitujących materiałów. Zadanie rozpracowanie elementów nacjonalistów ukraińskich powiązanych z UPA. Niezrozumiałym jest fakt, że równocześnie współpracuje z Inspektoratem Ochrony Skarbowej, będąc przez nich zwerbowany i posiada pseudonim. Inf. "Władek" ur.1900r. szkoła powszechna werbowany na uczuciach patriotycznych w 1950 r.do zabezpieczenia tuczarni. Możliwości informatora są duże ponieważ na tym obiekcie jest zatrudniony wrogi element w postaci b. oficerów i czł. AK. Inf. "Zenon" ur.1919 r. wykształcenie 4 klasy. Werbunek doraźny do zabezpieczenia tuczarni. Inf."Skrzyński" ur. w 1914 r. wykształcenie szkoła powszechna, werbowany w 1949 r. na materiałach kompromitujących jako podejrzany o współpracę z bandą UPA. Inf."Bystry" ur.1913 r. szkoła powszechna werbowany w 1950 r. na kompromitujących materiałach do rozpracowania wrogiej bazy oficerów AK. Obecnie pracuje na terenie Choszczna.
Chorąży Janka posiada na koncie następujących informatorów. Inf."Chomik" ur.1914 r. szkoła powszechna werbowany w 1949 r. na kompromitującym materiale rozsiewania wrogiej propagandy do rozpracowania środowisk A.K. oraz V.D. W teczce stwierdzono brak materiałów obciążających które świadczyłyby o wrogiej działalności. Wmawiano mu różne rzeczy, o których nie mógł wiedzieć gdyż były zmyślone więc werbunku dokonano gwałtem. Informator "Chomik" czuje nienawiść do Organów B.P. i stanowczo odmawia współpracy. Z materiałów wynika,że werbunek był przeprowadzony w karygodny sposób. W brutalny sposób odnoszono się do jego żony, która była w tym czasie w ostatnich dniach ciąży, a którą wygnano z domu na dwór. Werbunek przeprowadzał Bandura Tadeusz. Informator pisze w grudniu 1951 r. " W sprawie stawienia się 3 stycznia o godz. 20.00 odmawiam przyjścia i spotkań w ciemnych uliczkach bądż zakamarkach.Pseudonimów nie używam i nie są one dla mnie aktualne" Informator pod pismem podpisał się imieniem i nazwiskiem. Inf."Grot" ur. W 1897 r.szkoła powszechna, werbowany w 1950 r. na kompromitującym materiale do rozpracowania byłych członków AK i NSZ. W czasie werbunku do zarzuconych czynnów nie przyznał się. Unika spotkań. Inf."DAB" ur. 1892 r.szkoła powszechna, werbowany na uczuciach patriotycznych w 1950r. . Odbył tylko 2-spotkania w r. 1953. Inf. "BOR" ur.1917r. szkoła powszechna, werbowany w 1949 r. na kompromitujących materiałach. Podejrzewany o systematyczne dokonywanie kradzieży. Jako jednostka zdemoralizowana nie przedstawia żadnej wartości dla Organów B.P. Inf.(Mąka) ur.1908 r. szkoła powszechna werbowany w 1950 r. w teczce personalnej znajduje się protokół z jakich powodów wykluczono go z Partii. Inf."Dąb" ur. 1909r. szkoła powszechna,werbowany w 1949 r. za pieniądze i na kompromitującym materiale. Pracownik sądu. Inf."Wiosna" ur.1928 r. szkoła powszechna werbowany w 1950 r.na uczuciach patriotycznych w wojsku. Będzie wykorzystany na terenie wsi. Inf."Notes" ur.1900 r. werbowany w 1946r. na kompromitującym materiale PSL mikołajczykowskiego. Z materiałów wynika , że werbunek wymienionego dokonano na tej podstawie, że nie dopilnował syna , który uzyskał w szkole piosenkę o wrogiej treści i przechowywał ją w domu. Protokół podejrzanego sporządzono w stosunku do syna, a zawerbowano ojca. W okresie współpracy z nim nie uzyskano żadnych poważnych informacji, wśród mieszkańców jest znany jako jednostka pozytywna i zajmuje szereg funkcji społecznych między innymi jest prezesem gromadzkim ZSL. W 1953 r. zwraca się z prośbą o zerwanie współpracy ze względu na chorobę syna. Do prośby nie ustosunkowano się. Inf."Dębski" ur. 1912r. szkoła powszechna, werbowany na kompr. materiale do rozpracowania mikołajczykowskiego i bandytyzmu, na kontakcie PUBP Strzelce od 1952 r. Inf."Cukras" ur. 1930 r. wykształcenie 8 klas, werbowany w wojsku na uczuciach patriotycznych, przekazany do Strzelec w 1953r .Inf."Jerzy" ur.1920 r. wykształcenie 4 klasy gimnazjum werbowany w lutym 1954 kompr. materiale (wroga propaganda) do środowiska AK na terenie zakładu pracy w Drezdenku. Kilkakrotnie zwracał się z prośbą o zerwanie z nim współpracy, gdyż nie ma sumienia dawać materiałów na swych sąsiadów i nie chce być dalej "szpiclem UB". Postanowiono z informatorem przeprowadzić rozmowę kontrolną. Inf."Rys" ur. 1917 r. szkoła powszechna zawerbowany w 1947 r. na zasadach ideowych do środowiska do PSL, którego był członkiem. Doniesienia są ogólnikowe.
Starszy referent terenowy Baszak posiada na swoim koncie 3 rezydentów 29 informatorów. Z zaplanowanych w 1954 r. spotkań odbył 258 spotkań, otrzymując 172 doniesienia.
Natomiast referent powiatowy Buczyński posiada na koncie 1 rezydenta ora 15 informatorów.
Referent Szabla na swym koncie posiada 3 rezydentów i 15 informatorów.
Rezydent "Jeleń" posiada na łączności informatorów "Drawa" i "Warta" . Informatorzy ci przewyższają rezydenta poziomem ogólnym jak i zajmowanym stanowiskiem.
Rezydent "Mocny" ur. 1918 r.szkoła powszechna. Należy przydzielić mu od 3-5 informatorów ponieważ z powodu zajmowanego stanowiska porusza się swobodnie na terenie powiatu.
Rezydent "Śmiały" ur. 1921 r. wykształcenie średnie , zawerbowany w 1947 r. na wmówieniu mu materiałów kompromitujących, na łączności nie posiada nikogo. Pochodzi z rodziny obszarniczej i na terenie Wileńszczyzny należał do AK.
W podsumowaniu kontroli stwierdza się, że większość agentury werbowana w latach 1946-50 na kompromitującym materiale bez podstaw odmawia dzisiaj współpracy. W 1954 r.( 9-miesięcy) odbyto 707 spotkań z agenturą i otrzymano ogółem 587 doniesień.
W tekście nie ma OZI czy działaczy PZPR (wyższego szczebla) których obowiązkiem było przeciwdziałanie wrogom Polski Ludowej.
Na podstawie archiwum IPN
Ryszard Drewniak
